Hoe het begon ...
In de jaren dertig van de vorige eeuw stonden in veel Nederlandse theaters en bioscopen orgels opgesteld die dienden om de toen nog geluidloze films van muziek en geluiden te voorzien, variërend van het geluid van een vertrekkende trein tot en met de toeter van een T-Ford en vogeltjes.
Theaterorgels (ook wel bioscooporgels genoemd) zijn volwaardige “een-mans orkesten”. Na de opkomst van de geluidsfilm werden veel orgels uit de bioscopen verwijderd en gesloopt (evenals overigens vele theaters en bioscopen zelf). Gelukkig zijn niet alle orgels verloren gegaan. In de jaren dertig werden ook gelijksoortige orgels geïnstaleerd in de studio’s van enkele omroepen, onder andere van de VARA en AVRO.
Het theaterorgel en de zwijgende film ...
Zoals gezegd, het theaterorgel werd vroeger gebruikt bij de geluidloze, 'stomme' film. Het was een belevenis om naar een knipperende zwart/wit film van Laurel en Hardy of Buster Keaton te kijken met dan het orgel als begeleiding. Hoe ging dat?
"Oeiii, wat gebeurt er nu? Wat doet Stan Laurel nou? Gevaaaarlijk !" (spannende muziek)
Daar komt ineens een auto aan. "TOET TOET" (de organist drukt op een speciale orgelknop waardoor je een echte autoclaxon hoort)
"PAS OOOOP!!!" Er rijdt een trein tegen een huis aan ... (de organist legt zijn hele arm op het klavier van het orgel) ... "WOEMMMMM"
Gelukkig, alles gaat goed met Stan Laurel (en er klinkt weer vrolijke muziek uit het orgel).
Iedereen schaterde het uit. Het was heel vermakelijk en dat is het nog!
Hoezo nog? Ja, want het wordt nog steeds gedaan. Naast de geweldige concerten wordt ook met enige regelmaat weer een zwijgende film op het theaterorgel begeleid. En dat blijft leuk!
Iets over de techniek ...
De speeltafel, de vaak fraai vormgegeven constructie waarachter de organist(e) plaatsneemt om op te treden, is het meest zichtbare gedeelte van een theaterorgel. Voor het oog ziet deze speeltafel er hetzelfde uit als een groot elektronisch orgel met meerdere klavieren, een volledig pedaal en vele knopjes. Uit de speeltafel zelf komt echter geen geluid; alle instrumenten en effecten die in de orgelkamer(s) zijn opgesteld worden elektrisch vanaf de speeltafel via een lange kabel bediend.
De imposante of juist ingetogen en sfeervolle orgelklanken worden verzorgd door traditionele orgelpijpen. Er staan al gauw zo'n 900 verschillende orgelpijpen in de orgelkamer(s), hoewel ook veel omvangrijkere instrumenten met duizenden orgelpijpen gebouwd zijn. Er bestaan vele verschillende soorten orgelpijpen, elk met een eigen klankkarakter. Het combineren hiervan resulteert in talloze klankmogelijkheden.
Naast de orgelpijpen kunnen vanaf de speeltafel ook andere instrumenten aangestuurd worden. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een xylofoon (hout) of aan een klokkenspel (metallofoon oftewel “klinkende belletjes”). Boven elke klankstaaf is dan een luchtbalgje met een hamertje gemonteerd. Wordt een toets op de speeltafel ingedrukt, dan wordt door middel van een elektromagneetventiel en een slim pneumatisch mechaniekje lucht onder druk in het balgje toegelaten. Hierdoor wordt het luchtbalgje razend snel met lucht gevuld waardoor het hamertje op de klankstaaf slaat en de toon ontstaat. Op dezelfde wijze kunnen ook buisklokken, een vibrafoon of zelfs een echte piano vanaf de speeltafel bediend worden.
Daarnaast zijn er (voor de begeleiding van de geluidloze film) vaak talrijke geluidseffecten ingebouwd, zoals bijvoorbeeld een autoclaxon, vogeltjes, diverse slagwerkinstrumenten, een sirene, een stoomfluit, paardenhoeven, windgeruis of zelfs het geluid van vallende regen. Ook deze effecten worden vanaf de speeltafel met bijvoorbeeld voetpistons, drukknoppen of vanuit het begeleidingsklavier bediend.
De orgelkamers met alle orgelpijpen en andere instrumenten, vormen in feite een afgesloten kast. Om de luidheid van de klanken te kunnen beïnvloeden, zijn de orgelkamers voorzien van grote houten lamellen, welke met de volumepedalen op de speeltafel meer of minder geopend kunnen worden. Hierdoor is dan een harde of juist zachte klank mogelijk, met alle gradaties daartussen. De houten lamellen worden shutters genoemd.
Een essentieel onderdeel, verantwoordelijk voor alle besturingsfuncties tussen de speeltafel en de instrumenten in orgelkamers, is het relais. In de traditionele vorm bestaat dit relais uit een gecompliceerd systeem van vele honderden meervoudige elektro-pneumatische schakelfuncties (één voor elke toets, registerschakelaar, drukknop etc.) met daartussen een niet minder gecompliceerde bedrading in de vorm van mooi afgewerkte bundels. In veel gevallen is deze oorspronkelijke vorm vervangen door een modernere ‘solid state’ (elektronische) oplossing.
Voor alle orgelpijpen en instrumenten in de orgelkamers is veel lucht (orgelwind) nodig. Deze wordt opgewekt door een grote elektrische windmachine (blower) welke zich vanwege het geluid meestal in een afzonderlijke ruimte bevindt. Voordat het orgel bespeeld kan worden, moet deze windmachine dus eerst gestart worden. Door een grote buis (windkanaal) wordt de lucht naar de orgelkamers getransporteerd, waar deze over de windladen met de orgelpijpen en de overige instrumenten verdeeld wordt.
Het behoud van deze instrumenten ...
U zult begrijpen dat deze oude, maar tevens ook gecompliceerde instrumenten veel aandacht en liefde nodig hebben. Ook het regelmatig bespelen komt de conditie van het orgel altijd ten goede. Bovendien zorgt dit ervoor dat kleine mankementen snel aan het licht komen en gerepareerd kunnen worden.
De meeste theaterorgels in Nederland worden door de Nederlandse Orgel Federatie in stand gehouden. Het is een vereniging, een vrijwilligersorganisatie met actieve leden, maar met gelukkig ook een groot aantal financieel ondersteunende leden. Omdat de vereniging geen subsidie krijgt en het onderhoud aan theaterorgels een kostbare zaak is, zijn leden en donateurs van essentieel belang voor het voortbestaan van de vereniging en daarmee de theaterorgels in Nederland.
Het theaterorgel vandaag ...
De theaterorgels (kunnen) worden gebruikt voor allerlei soorten evenementen:
- concerten (er worden regelmatig concerten gegeven door - vaak Engelse organisten)
- het begeleiden van geluidloze films
- open dagen (kom zelf spelen op dit machtige orgel)
- organistendagen (diverse Nederlandse organisten geven miniconcerten)
- dansavonden, verjaardagen
- en nog veel meer ....
Veel ouderen zullen zich misschien nog herinneren wat voor een 'avondje uit' het was met zo’n theaterorgel. Wellicht kent u Cor Steyn nog? (bekend o.a. van Dorus/Tom Manders met zijn 'Twee Motten'). Cor speelde ook vaak op de theaterorgels, bijvoorbeeld in het Amsterdamse Tuschinski, maar meestal in het City theater aan het Kleine-Gartmanplantsoen nabij het Leidseplein.
Gelukkig raakt nu ook steeds jonger publiek weer bekend met het theaterorgel en raken ze onder de indruk van de orkestrale klanken. Vooral als ze in zo’n orgelkamer staan, omringd door de orgelpijpen, en er op het orgel gespeeld wordt; je voelt daar de wind tegen je aanblazen en door het overweldigende geluid doe je dan al gauw je handen op je oren.
